ටෙඩ් නෙල්සන්: අන්තර්ජාලයේ නොපෙනෙන පුරෝගාමියා සහ ඔහුගේ Xanadu සිහිනය 🤩

අන්තර්ජාලය නොමැති ලෝකයක් ගැන ඔබට සිතාගත හැකිද? අද අපගේ ඇඟිලි තුඩින් ලෝකයම නරඹන, තොරතුරු සොයන, සන්නිවේදනය කරන මේ විස්මිත තාක්ෂණය, අප සිතනවාට වඩා ගැඹුරු ඉතිහාසයකට උරුමකම් කියනවා. බොහෝ දෙනා අන්තර්ජාලයේ පියා ලෙස ටිම් බර්නර්ස්-ලී මහතා හඳුන්වනු ලැබුවත්, ඊටත් දශක ගණනාවකට පෙර, අන්තර්ජාලයේ මූලික සංකල්ප රැසක් සිහිනෙන් මෙන් දුටු, එහෙත් එතරම් ප්‍රසිද්ධ නොවූ පුරෝගාමියෙක් සිටියා. ඔහු තමයි තියඩෝර් හෝල්ම් නෙල්සන්, හෙවත් ටෙඩ් නෙල්සන් (Theodor Holm Nelson). අපගේ Online Thaksalawa ඔබට මෙවැනි වටිනා තොරතුරු සැමවිටම ගෙන ඒමට කැපවී සිටී.

හයිපර්ටෙක්ස්ට් සහ හයිපර්මීඩියා සංකල්පයේ උපත

අද අපි භාවිතා කරන "හයිපර්ටෙක්ස්ට්" (Hypertext) සහ "හයිපර්මීඩියා" (Hypermedia) යන වචන මුලින්ම ලෝකයට හඳුන්වා දුන්නේ ටෙඩ් නෙල්සන් විසින්. ඒ 1965 වසරේදීයි! 🤯 ඒ කාලයේ පරිගණක යනු විශාල කාමර පුරවාගත්, සංකීර්ණ ගණනය කිරීම් සඳහා පමණක් භාවිත කළ යන්ත්‍ර. එවැනි යුගයක, නෙල්සන් දුටුවේ ඊට වඩා බොහෝ ඉදිරියට ගිය දැක්මක්. ඔහු විශ්වාස කළේ පරිගණක, තොරතුරු ගබඩා කිරීමේ හා සම්බන්ධ කිරීමේ විප්ලවීය මෙවලමක් බවට පත්විය හැකි බවයි. මෙය සැබවින්ම අන්තර්ජාලයේ මූලික පියවරක් විය.

Project Xanadu: නෙල්සන්ගේ දැවැන්ත සිහිනය

ඔහුගේ දැක්ම වූයේ, සාම්ප්‍රදායික පොත්පත්වල මෙන් රේඛීයව නොව, එකිනෙකට සම්බන්ධ වූ, ඕනෑම තැනක සිට ඕනෑම තැනකට පිවිසිය හැකි, අන්තර් සම්බන්ධිත තොරතුරු ජාලයක් නිර්මාණය කිරීමයි. ඔහු මෙය හැඳින්වූයේ "Project Xanadu" ලෙසයි. මෙම ව්‍යාපෘතිය ඔහුගේ ජීවිතයේම අරමුණ බවට පත් වුණා. Xanadu යනු හුදෙක් වෙබ් අඩවියකට වඩා වැඩි දෙයක්; එය ලෝකයේ සියලුම සාහිත්‍යය හා තොරතුරු අන්තර් සම්බන්ධිතව ගබඩා කළ හැකි, "ඩිජිටල් පුස්තකාලයක්" පිළිබඳ දැවැන්ත සංකල්පයක්. මෙය අද අප දකින World Wide Web හි මූලික අඩිතාලම විය.

Xanadu ව්‍යාපෘතියේ මූලික අරමුණු:

• ද්වි-දිශා සබැඳි (Bidirectional Links): අද අප භාවිතා කරන වෙබ් අඩවිවල සබැඳි (links) එක් දිශාවකට පමණක් ක්‍රියා කරනවා. නමුත් නෙල්සන්ගේ Xanadu හිදී, සබැඳියක් ක්ලික් කළ විට මුල් පිටුවට නැවත පැමිණීමේ හැකියාව ස්වයංක්‍රීයව තිබුණා. මෙය තොරතුරු කළමනාකරණයට සහ මූලාශ්‍ර සොයාගැනීමට විශාල වාසියක්.
• අන්තර්ගතය නැවත භාවිත කිරීම (Transclusion): මෙය Xanadu හි ඉතා වැදගත් සංකල්පයක්. යම් තොරතුරු කොටසක් වෙනත් ලේඛනයක භාවිතා කළ විට, එය පිටපත් කිරීමක් නොව, මුල් ලේඛනයට සබැඳිව පැවතීමයි. මුල් ලේඛනය වෙනස් වුවහොත්, එය භාවිතා කළ අනෙකුත් ලේඛනවලද ස්වයංක්‍රීයව වෙනස්වීම් සිදුවෙනවා. මෙයින් අදහස් කළේ, තොරතුරු වලට අයිතිය හිමි අයට සෑම විටම එහි මූලික මූලාශ්‍රය පැහැදිලිව දැක්වීමට හැකිවීමත්, අන්තර්ගතය අනිසි ලෙස පිටපත් කිරීම වළක්වාලීමත්.
• සෑම සංස්කරණයක්ම සුරැකීම (Versioning): Xanadu හිදී, ලේඛනයක සිදු කරන සෑම වෙනස්කමක්ම, සෑම සංස්කරණයක්ම ස්ථිරවම ගබඩා වෙනවා. මෙයින් අදහස් කළේ කිසිදු තොරතුරක් කිසිදා නැති නොවන බවත්, ඕනෑම අවස්ථාවක ඕනෑම සංස්කරණයකට ආපසු යා හැකි බවත්ය. මෙය ඩිජිටල් යුගයේ තොරතුරු වල විශ්වසනීයත්වය සහ අඛණ්ඩතාව සහතික කිරීම සඳහා අතිශය වැදගත් අංගයක්.
• ක්ෂුද්‍ර ගෙවීම් (Micropayments): නෙල්සන්ගේ දැක්මේ තවත් සුවිශේෂී අංගයක් වූයේ, අන්තර්ගත නිර්මාණකරුවන්ට ඔවුන්ගේ නිර්මාණ සඳහා කුඩා ගෙවීම් (cents) ලැබෙන ක්‍රමයක් තිබීමයි. අද වන විටත් අන්තර්ගත නිර්මාණකරුවන්ට මුදල් ඉපයීම විශාල අභියෝගයක් වන විට, දශක ගණනාවකට පෙර ඔහු මේ ගැන සිතා තිබීම පුදුම සහගතයි. මෙය අන්තර්ගතය නිර්මාණය කිරීමට දිරිගැන්වීමක් ලෙස ඔහු දුටුවා.

සිහිනය යථාර්ථයක් නොවූ අයුරු

නෙල්සන් වසර 30කට අධික කාලයක් Xanadu ව්‍යාපෘතිය සඳහා තම ජීවිතය කැප කළා. නමුත් එහි සංකීර්ණත්වය, තාක්ෂණික සීමාවන් සහ මූල්‍යමය ගැටලු නිසා එය කිසිදා සම්පූර්ණයෙන් සාර්ථක ව්‍යාපෘතියක් බවට පත් වුණේ නැහැ. බොහෝ දෙනා එය "වඩාත් දිගුකාලීනව ක්‍රියාත්මක වූ වාණිජමය වශයෙන් අසාර්ථක ව්‍යාපෘතිය" ලෙස හැඳින්වූවා. 😔 1980 දශකයේ අගභාගය වන විට, අන්තර්ජාලය සහ World Wide Web හි දියුණුවත් සමඟ, Xanadu හි දැවැන්ත සංකල්පය ප්‍රායෝගික නොවන බවට පත් වුණා.

නෙල්සන්ගේ ආභාෂය සහ World Wide Web

එහෙත්, ඔහුගේ අදහස් නිකම්ම සිහින ලෙස අතුරුදහන් වුණේ නැහැ. ටිම් බර්නර්ස්-ලී මහතා World Wide Web නිර්මාණය කරන විට, ටෙඩ් නෙල්සන්ගේ "හයිපර්ටෙක්ස්ට්" සංකල්පය ඔහුට විශාල ආභාෂයක් ලබා දුන්නා. අද අප භාවිතා කරන වෙබ් අඩවිවල මූලික අදහස වූයේ තොරතුරු එකිනෙකට සම්බන්ධ කිරීමේ හැකියාවයි. නමුත් බර්නර්ස්-ලී, නෙල්සන්ගේ Xanadu තරම් සංකීර්ණ නොවන, වඩා සරල හා ප්‍රායෝගික ක්‍රමවේදයක් තෝරාගත්තා. ඔහු තනි දිශා සබැඳි (unidirectional links) සහ පිටපත් කිරීමේ පහසුව (copy-paste) වැනි සරල විසඳුම් භාවිතා කළා. මෙය වෙබ් අඩවි ඉතා ඉක්මනින් ජනප්‍රිය වීමට හේතුවක් වුණා. 🌍💡

නෙල්සන්ගේ Xanadu හි තිබූ ද්වි-දිශා සබැඳි, අන්තර්ගතය නැවත භාවිත කිරීම (transclusion) වැනි බොහෝ අංග අද අපගේ වෙබ් අඩවිවල දක්නට ලැබෙන්නේ නැහැ. සමහර විට, නෙල්සන්ගේ දැක්ම ඔහුගේ කාලයට වඩා බොහෝ ඉදිරියෙන් තිබූ නිසා විය හැකියි. අදටත්, "ද්වි-දිශා සබැඳි" සහ "transclusion" වැනි සංකල්ප, අන්තර්ජාලයේ අනාගතය පිළිබඳව සාකච්ඡා කරන විට නැවත නැවතත් කරළියට එනවා. Semantic Web, Linked Data වැනි අදහස්වල මුල් බීජ නෙල්සන්ගේ Xanadu හි දැකිය හැකියි. මෙය නවීන තාක්ෂණයට දායක වූ විශිෂ්ට අදහස් සමූහයකි.

"අන්තර්ජාලයේ නොපෙනෙන මුතුන් මිත්තා"

ටෙඩ් නෙල්සන් ප්‍රසිද්ධියේ කියා සිටියේ, World Wide Web යනු ඔහුගේ Xanadu හි "සරල කළ, විකෘති කළ" අනුවාදයක් බවයි. ඔහු වෙබ් අඩවිවල සබැඳි කැඩී යාම (broken links), පිටපත් කිරීමේ ගැටලු සහ අන්තර්ගතයේ මුල් අයිතිය පිළිබඳ ගැටලු දැඩිව විවේචනය කළා. ඔහුගේ දැක්ම වූයේ තොරතුරු වල සදාකාලිකත්වය සහ මූලාශ්‍රයේ විශ්වසනීයත්වයයි. ඔහු සැබවින්ම "අන්තර්ජාලයේ නොපෙනෙන මුතුන් මිත්තා" ලෙස හැඳින්විය හැකියි. 🤫 Online Thaksalawa වැනි අධ්‍යාපනික වේදිකා වලට පවා මෙම මූලික සංකල්ප වැදගත් වේ.

නිගමනය

ටෙඩ් නෙල්සන් අපට මතක් කර දෙන්නේ, අද අප භුක්ති විඳින බොහෝ තාක්ෂණික දියුණුවලට පිටුපසින්, බොහෝ විට අප නොදන්නා, එහෙත් අතිශය වැදගත් දායකත්වයන් ලබා දුන් දැක්මක් ඇති පුද්ගලයන් සිටින බවයි. ඔවුන්ගේ සිහින හා උත්සාහයන් නොතිබුණා නම්, අද අප ජීවත් වන ඩිජිටල් ලෝකය මෙතරම් දියුණු නොවන්නට ඉඩ තිබුණා. ඔහුගේ කතාව, අසාර්ථකත්වය තුළින් පවා අනාගතයට මග පෙන්වන අදහස්වල බලය කියාපානවා. 🚀🥳

මෙම ලිපිය ඔබට ප්‍රයෝජනවත් නම්, බෙදා ගැනීමට අමතක කරන්න එපා! 🚀

ඔබේ අදහස් පහතින් දක්වන්න. Online Thaksalawa සමඟ සම්බන්ධව සිටින්න!